آتشکده مسلمانان

 

 

مسجد تاريخانهٔ دامغان، دامغان ساسانيان

کهن‌ترين بناى دورهٔ اسلامى، که تاکنون شالودهٔ ساسانى خود را حفظ کرده و ظاهراً از خرابى‌ها و صدمات ناشى از زلزلهٔ قرون سوم و چهارم هجرى قمرى رسته است، مسجد تاريخانه (خانه خدا، تارى خانه) دامغان است. با اندک دگرگونى فضاى درونى اين مسجد براى استفاده‌هاى بعدى حفظ شده است.

اگرچه نوشته‌اى که تعيين‌کنندهٔ‌ تاريخ بناى آن باشد وجود ندارد، ولى از روى سبک بنا مى‌توان آن را متعلق به قبل از سال ۲۰۰ هجرى قمرى دانست، اهميت اين بنا به خاطر امتزاج سبک عربى - اسلامى و اسلوب و معمارى عهد ساسانى است.

تاق‌هايى که بدون مجاورت ديوار، روى ستون‌هاى ساخته شده‌اند، معمارى عهد ساسانى را به ياد مى‌آورد. ستون‌هاى تارى‌خانه داراى تاق‌هاى ضربى وسيع و موازيبا نماها هستند، از طرف صحن مسجد، مانند ايوان‌‌هاى زمان ساسانيان باز و گشوده‌اند. از نظر معمارى قطر و اندازه ستون‌هاى کاخ تپه حصار دامغان که به جاى مانده از دورهٔ ساسانيان است، ‌ برابر با اندازه و قطر ستون‌هاى تاريخانه (که کمتر از حد نياز بناست و اعتماد و آرامش پديد مى‌آورد) است؛ که اين نشان‌دهنده استمرار و تداوم معمارى ساسانيان در دورهٔ اسلامى است. احتمالاً تاريخانه در زمان تسلط اعراب بر ايران، آتشکده يا معبدى بوده که بعدها به مسجد تبديل شده است. ساختمان مسجد مربوط به قرن دوم هجرى قمرى است.

طرح اصلى ساختمان مسجد به سبک حياط اندرونى است که يک صحن بزرگ تقريباً چهارگوش به طول ۲۷ متر و عرض ۲۶ متر را در بر گرفته است و در گرداگرد آن رواق‌‌هايى با تاق‌ ضربى آجرى روى پايه‌هاى گرد و قطور به بلندى ۳/۵ متر و قطر ۱/۵ تا ۲ متر وجود دارد. يکى از اين تاق‌‌نماها که عميق‌تر و عريض‌تر از بقيه است، جاى مقصوره بوده و به همين جهت مواجه با قبله است. در ديوار عقب اين مقصوره، محراب را ساخته‌اند که جهت قبله را معلوم مى‌کند و در مجاورت محراب نيز منبر موعظه قرار دارد.

طرح کلى بناى تاريخانه اگرچه به خاطر برآوردن نيازهاى عبادى بوده است، ولى احساسى از شکوه و زيبايى معمارى کهن در بناهاى اسلامى را عرضه مى‌دارد که بى‌شک، مظهر عظمت و در عين حال فروتنى است.

ساختمان مسجد از نظر معمارى و مصالح، کاملاً ساسانى است و حتى آجرچينى شعاعى و ابعاد آجرهاى قرمز (به مساحت ۳۵ سانتى‌مترمربع و قطر ۷۵ ميلى‌‌متر) و خود ستون‌ها، شبيه طرح‌هاى کاخ ساسانى است و تنها تفاوت جزئى آن با سبک ساسانى، نوک تيز بودن بعضى از قوس‌هاى آن است که براى اولين بار در ايران، با مقياس بزرگ به چشم مى‌خورد. اين مسجد در عين حال از ساده‌ترين و حتى از نظر محاسبات سازه‌اى يکى از دقيق‌ترين بناهاى مساجد صدر اسلام است. اين بنا در کل از ديوارها و تاق‌هاى خشتى با مقدار کمى آجر و چوب ساخته شده و از اين حيث، يکى از مهم‌ترين بناهاى تاريخى است