روستاي قديمي مند در شمال جاده مشهد به زاهدان و در دهستان حومه گناباد قرار دارد. اين روستاي قديمي در عرض جغرافيايي '23/ 34 و طول جغرافيايي '42/ 58 قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دريا حدود 1075 متر است. اين روستاي جلگه‌اي تامركز شهر گناباد 3 كيلومتر و تا مركز دهستان 2 كيلومتر فاصله دارد. در سال 1355، 1080 نفر و در سال 1385، 1632 نفر جمعيت داشته است. سفالگري و آجرپزي مند سابقه اي بس طولاني دارد آب كشاورزي روستا از يك قنات (که در مادرچاه با آب دلوئی و خیبری یکی است و در چاه های وسط در بالای رهن دو قسمت می شود, یک قسمت به دلوئی می رود و قسمت دیگر در دو کیلومتر پایین تر باز دو شعبه شده یک شعبه به خیبری و شعبه دیگر به مند می رود) و هفت چاه نیمه عمیق تامین می شود و اراضي كشاورزي اين روستا حدود 55 هكتار است كه در آن پنبه، چغندر، زعفران، گندم، جو، باغات ميوه و غيره کشت می شود. دامداري نيز در روستاي مند وجود دارد و بيشتر دامداران آن به گاوداري صنعتي روي آورده‌اند.
قدمت مند و سابقه تاریخی :
بر طبق اظهار نظر ریش سفیدان محل ، مند سابقأ بسیار بزرگ بوده و از بین رفته است و در حدود 320 سال قبل آبادی فعلی بوجود آمده است . روستای کوچکی که در مورد شهرستان گناباد یعنی «جویمند- جوی مِند» و همچنین فرضیه ای که درباره وجه تسمیه آن وجود دارد به این معنی که تصور می کنند «جویمند » نام خود را از مجرای آب روستای مند که از آن عبور می کرده گرفته است ، چنانچه این فرضیه را باور کنیم روستای مند در اوایل قرن یازدهم وجود داشته است زیرا بر طبق اظهار اهل محل جوئی که آب را به مند می رساند در جلو مسجد جامع جدید گناباد واقع بوده و در سنگ سر در آن مسجد اشعار و تاریخ روشنی ثبت می باشد که بر صحت این موضوع گواهی می دهد . البته در مورد وجه تسمیه جویمند اختلاف است بعضی می گویند چون دارای دو قنات می باشد یکی به نام قنات علی آباد و دیگری به نام ده جویمند از این رو جویمَند گفته شده یعنی صاحب جوی مانند ثروتمند زیرا غالب روستاهای گناباد یک قنات بیشتر ندارند، ولی این وجه به نظر بعید می رسد چون خود جویمند قدیمی تر بوده و علی آباد مزرعه کوچکی متصل به آن بوده است.
وجه تسهیه روستای مند :
برخی معتقدند چون در این منطقه زلزله همه جا را نابود کرد و فقط این روستا باقی مانده بود به نام ماند (مند) نامیده شد از جمله در مقاله ای چنین آمده «در محل امروزه قصبه شهر که در حال حاضر متصل به مرکز شهرستان گناباد بنام کوی شرقی نامیده می شود . شهر بزرگ و پر جمعیتی وجود داشته که در اثر زلزله هفتصد سال قبل خراب گردیده .... شهر بزرگی که در محل قصبه شهر کنونی در قدیم قرار داشته بقولی شهر دو لاب نامیده می شده است که بر این امر شواهدی از قبیل بند سر دو لاب و حوض سر دولاب نیز موجود می باشد هنگامیکه این شهر بر اثر زلزله در هفتصد سال قبل خراب می شود یک محله از آن نسبتاً سالم می ماند که مردم به آن «ماند » یعنی این محله به جای ماند اطلاق می کنند که امروز مِند می باشد. [4]
نظریه دیگری که در بین خود مردم روستا رایج است و از ریش سفیدان محل سینه به سینه نقل شده ، این است که در زمان حمله مغول «هلا کو خان » قلعه مند (که در آن زمان جزء شهر نسبتاً بزرگی بوده) مورد هجوم لشکر مغول قرار می گیرد، ولی به لحاظ استحکام قلعه و مقاومت مردم دلیر آن ، مغولها از تصرف قلعه منصرف می شوند و از آن به بعد مردم آن را ماند می نامند .
سرامیک و سفالگری
سفال گری در گناباد سابقه بسیار طولانی دارد ، اگر چه مدارک مکتوبی در رابطه با سابقه این هنر در گناباد در دسترس نیست اما قطعات زیادی از سفالهای منسوب به هزاره سوم قبل از میلاد در چهل کیلومتری شمال شرقی گناباد پیدا شده است و احتمالا این سفال ها در همین منطقه ساخته می شده است.
ریش سفیدان محل اظهار داشته اند مقارن تشکیل آبادی فعلی مند شخصی به نام ابو علی کلاه لتّه پا چوبه
(یا حسن کلاه لِتّه پاچوبه) از هرات (که آن زمان جزو ایران بوده) و به احتمال ضعیف از فردوس وارد شده و کارگاه سفال سازی دایر کرده است و رفته رفته سایر ساکنین محل این هنر را از او فرا گرفته و تا کنون ادامه داده اند. البته در این موضوع نیز اختلاف است. برخی از سفالگران کهنه کار و کارشناس معتقدند با توجه به گفته هایی که از پیشینیان نقل شده و همچنین سفال هایی که از زیر زمین کشف می شود، در مند قبل از ورود ابوعلی کلاه لتّه پاچوبه سفال گری وجود داشته و ایشان طرز ساخت لعاب و لعاب دار کردن ظروف را به سفالگران محل آموزش داده است.
(یا حسن کلاه لِتّه پاچوبه) از هرات (که آن زمان جزو ایران بوده) و به احتمال ضعیف از فردوس وارد شده و کارگاه سفال سازی دایر کرده است و رفته رفته سایر ساکنین محل این هنر را از او فرا گرفته و تا کنون ادامه داده اند. البته در این موضوع نیز اختلاف است. برخی از سفالگران کهنه کار و کارشناس معتقدند با توجه به گفته هایی که از پیشینیان نقل شده و همچنین سفال هایی که از زیر زمین کشف می شود، در مند قبل از ورود ابوعلی کلاه لتّه پاچوبه سفال گری وجود داشته و ایشان طرز ساخت لعاب و لعاب دار کردن ظروف را به سفالگران محل آموزش داده است.
بنا به گفته ریش سفیدان و صاحبان کارگاهها متاسفانه در دهه های اخیر تغییراتی در فرم و رنگ و مرغوبیت سفال ها حاصل شده ولی در اساس و اصول کار تفاوت قابل توجهی روی نداده است.
ابنیه های تاریخی
مساجد مند عموماً قدیمی هستند مثل مسجد قلعه, مسجد حاج قاسم (مسجد جامع), مسجد مهدوی که توسط فرد نیکوکاری به نام مرحوم حاج میرزا محمد تقی مهدوی شهری فرزند مرحوم حاج میرزا مهدی ساخته شده است. از عمارات تاریخی مند هم می توان به باغ منزل اشاره کرد که شامل دو قسمت ساختمان و باغ بوده و گفته می شود نوع ساختمان و معماری منحصر به فرد آن مربوط به زمان تیموریان است ولی متاسفانه در حال حاضر به مخروبه ای تبدیل شده است. از دیگر آثار تاریخی مند حوض حاج ابو طالب و حوض میرزا هاشم است که در گذشته آب مصرفی مردم را تامین می کرده و همچون باغ منزل در ابتدای خیابان بهار واقع شده است.( به نظر می رسد این خیابان قدیمی ترین خیابان از نوع خود در گناباد باشد). یکی دیگر از آثار تاریخی استراحت گاه انگلیسی ها یا همان مکان پر آوازه گدام است که توسط مردم مند ساخته شده و استخر آنهم در حال حاضر خشکانده شده است. البته آثار تاریخی دیگری نیز مانند برج قلعه یخدان ها و کوره های زباله سوزی در مند وجود داشته که آنها هم تخریب شده و از بین رفته اند.
علما و معاریف گذشته
از علمای گذشته مند و همچنین گناباد مرحوم شیخ محمد روحانی مندی بود، ایشان در سال 1287 قمری متولد شده و اوایل بلوغ در مدرسه فاضل خان شروع به تحصیل نموده و پانزده سال در آنجا بود، سپس برای تکمیل تحصیلات به عتبات عالیات رفته سالها در نجف اشرف تحصیل نموده و از شاگردان مرحوم آیت ا... خراسانی بود و از ایشان اجازه اجتهاد داشت و می توان گفت در آن زمان کمتر کسی به پایه علمی ایشان می رسید ولی به واسطه روح زهد و انزوا و عدم تمایل به کسب شهرت ، معروفیت زیادی نداشت. در زمان سلطنت پهلوی که دستور امتحانات سالیانه علوم دینیه داده شد، ایشان یکی از ممتحنین حوزه علمیه گناباد بودند. مدتی در مدرسه قدیمه بیلند و مدرسه دلوئی مشغول تدریس بوده و طلاب از محضر او استفاده می کردند . در بیست و پنج محرم سال 1368 قمری بدرود زندگانی نمود. آن مرحوم گاهی منبر هم می رفته و وعظ می نموده ولی مراتب علمی ایشان مخصوصاً در فقه و اصول مهم تر از منبر ایشان بوده است.
از وعّاظ گذشته مند مرحوم کربلایی میرزا عبدالحسین افتخار الواعظین و مرحوم آخوند ملّا اسماعیل توسّلی بوده که وی از بدو توّلد نابینا به دنیا آمده و در عین حال حافظ کل قرآن بوده و آشنایی کامل به مسائل و شرایع دینی داشته است. از مدرّسین قرآن نیز می توان از کربلایی مسعود قاسمی نام برد. کربلایی میرزا حسین فرزند حاج میرزا حسن نیز سابقاً رئیس و شخص متنفّذ مِند بوده و پس از او میرزا حسن افضلیان دارای نفوذ و شهرت بوده است، کربلایی میرزا حسین فرزند حاج میرزا افضل نیز از معاریف مند بوده است.
